ما هم روزی حیوان بودیم: مرروی بر عطرهای animalic (حیوانی)

تابحال فکر کردین که واژۀ انیمالیک یا حیوانی که توی دنیای عطر زیاد شنیده میشه چیه و به چه هویتی از عطر اشاره میکنه؟ این واژه لیست خیلی بلند بالایی از عطرها رو با خودش میاره که به اجبار باید دسته بندیشون کنیم اما پیشاپیش خاطر نشون کنم که واژۀ انیمالیک هر چه حرفه ای تر بهش نگاه کنین به مقوله ای گسسته با تعاریف مبهم تبدیل میشه که نه تنها دسته بندی رو بسیار سخت میکنه بلکه افسانه سازی هم در موردش زیاد میشه. مثلا اینکه توی برخی عطرها از فرومون¹ استفاده میکنن!

اونچه به عنوان روایح انیمالیک میشناسیم دو دوستۀ کلی رو شامل میشن: یا نشان دهندۀ حضور نتهای حیوانی مثل مشک و سیوت و کاستوریوم توی عطر هستن، یا عناصری غیر حیوانی حسی حیوانی رو القا میکنن؛ مثل چوب عود، زیره سبز، لابدانوم، عسل، موم عسل، مریم گلی (Clary Sage) و یا دوز بالای گل مریم (Tuberose). البته از اونجایی که موضوع بحث ما منشأ حیوانی این نُتها هست دستۀ دوم که از حیوانات استخراج نمیشن رو فعلا میذاریم کنار تا بعدا بهشون بپردازیم.

امروزه حضور نُتهای انیمالیک توی عطر بیشتر یک فانتزی هست تا یک واقعیت چرا که کُمپانیهای بزرگ عطرسازی و رایحه سازی یا به دلایل اخلاقی برای حفظ حیوانات، یا بخاطر قیمت گزاف نُتهای حیوانی طبیعی، و یا بخاطر مقررات سرسختانه علیه استفاده از نُتهای حیوانی طبیعی² از این مواد توی عطرهاشون اجتناب میکنن و طبق معمول جایگزینهای سنتتیک رو بکار میبرن. اما ما بیایم در مورد مواد طبیعی حرف بزنیم. هر چی باشه مواد سنتتیک جایگزین هم با استناد به همین مواد طبیعی ساخته میشن دیگه.

عطرهایی که مواد حیوانی توشون بکار رفته خودشون به دو دسته تقسیم میشن. اولی شامل موادی هست که مستقیما از خود حیوان گرفته میشه و برای بدست آوردنش معمولا حیوان یا کشته میشه یا متحمل شکنجه های بیرحمانه ای میشه. مشک آهو و مشک سمور آبی پس از سلاخی حیوان بدست میان و مشک سیوت با زندانی کردن گربۀ سیوت توی قفسی بسیار کوچیک بدست میاد که بعدا چگونگی این پروسه دردآور رو توضیح میدم. دستۀ دوم نُتهایی هستن که بدون آزار حیوان بدست میان. مثلا عنبر نهنگ یا سنگ آفریقایی (نُتی که از ادرار خشک شدۀ هایرَکس بدست میاد) یا چویا ناک (عصاره پوستۀ صدف) یا موی بُز. به غیر از مشک آهو که هیچگونه به صورت طبیعی استفاده نمیشه، بقیه این نُتها طبیعیشون از منابع محدود و کنترل شده به دست میاد و معمولا قیمت گزافی دارن. با توجه به اینکه منشأ نُتهای حیوانی معمولا چندش آور و زننده هست اینکه چرا توی عطرسازی استفاده میشن خودش یه مسألۀ مهم هست که چند وجه داره.

یک وجهش تکنیکی هست؛ نُتهای حیوانی نقش اَمپلیفایر رو ایفا میکنن و به بقیۀ مواد ترکیبِ عطر بُعد و قدرت میدن. به عنوان مثال یاس بدون نُتهای حیوانی توی عطر با یک رایحۀ شربتیِ گلاب مانندِ غیر قابل تحمل فرقی نداره اما در کنار سیوت یا مشک یک بمب شهوانی میشه. نه تنها یاس، بلکه خیلی از نُتها (مخصوصا گلها) به کمک نُتهای حیوانی مثل عنبر نهنگ، سیوت، مشک و غیره زیبایی خودشون رو میتونن بهتر نمایان کنن.

نُتهای حیوانی بلااستثنا فیسکاتورهای طبیعی بسیار قدرتمندی هستن که به منظور بالا بردن ماندگاری عطر بکار میرن. برای اینکه تفهیم کنم چقدر یه نُت انیمالیک میتونه قدرت داشته باشه کافیه بدونین که حجم بکار رفته سیوت توی ترکیبِ یک عطر یک به هزار هست. یعنی در ازای هر هزار قطره از همۀ عناصر کنسانترۀ یک عطر یک قطره سیوت کفایت میکنه. ایدۀ استفاده از مُشک توی عطر معروف Eau de Cologne 1709 برند Farina و همۀ ترکیبات کلاسیک سیتروسیِ بعد از اون صرفا بخاطر این بود که به مرکبات متزلزل این عطرها قدرتی دو چندان بده.

یک قابلیت دیگۀ نتهای انیمالیک ساختن اکوردها و نُتهای دیگه هست که به صورت طبیعی توی عطر استفاده نمیشن. توی مقالۀ چرم به تفصیل توضیح دادم که کاستوریوم (مشک سمور آبی) یکی از مهمترین مواد تو ساخت نُت چرم هست.

اما برسیم به خصیصۀ سوم که موضوع اصلی این مقاله هست؛ ایجاد فضای سکشوال و شهوانیِ این روایح بلامنازعه هست. اینجا یه نکته ای وجود داره که نُتهای انیمالیک حس حیوانی رو در انسان بیدار میکنن و لطفا این رو باز با فرومون اشتباه نگیرین. فرومون همونطور که توی پانویس توضیح دادم یک پیام اجتماعی بین حیوانات هست و توی عطر استفاده نمیشه. گرچه تحریکات و تمایلات جنسی هر انسان با دیگری فرق داره و کاملا شخصی هست اما تو یه آمار و میانگین به درصد بسیار بالایی میرسیم که نتیجتاً همۀ نُتهای حیوانی که در شروع بویی غریب و زننده دارن، بخاطر گرما و رایحۀ شبیه به بوی بدن توی فرودشون حس همبستر شدن رو القا میکنن. در حقیقت اونچه باعث میشه یه عطر به اصطلاح خودمونی سکسی به نظر بیاد حضور همین نُتهای انیمالیک هست. خوشمون بیاد یا نه آمیزش هم از نهاد حیوانی ما برخواسته و اقتضای طبیعت ما هست و به طبع مترادف میشه با بوناکترین و تندبوترین قسمتهای بدن ما؛ همونطور که سگها هم برای چاق سلامتی مقعد همدیگه رو بو میکنن. و باز خوشمون بیاد یا نه این بوهای تند گرچه خارج از بستر معاشقه بینهایت زننده هستن، به عنوان کُدهای آمیزشی توی حافظۀ بویایی ما ثبت میشن. به همین دلیله که علی رغم بوی ناخوشایند این روایح به شدت گیرا و آشنا به نظر میان. انیمالیکها بُعد فراموش شدۀ حیوانی ما رو زنده میکنن.

برسیم به اینکه عطرهای حیوانی چه خصوصیاتی باید داشته باشن – دقت کنین که من عطرهای چرمی رو از این مقوله خارج نگه داشتم چون ماهیت و فیزیک بویایی عطرهای چرمی به کلی متفاوت هست. یک عطر حیوانی باید گرم باشه یا حس گرمای ملایمی در حد گرمی بدن بده. همچنین وقتی به فرود عطر میرسیم و دیگه از اون هیاهوی شروع خبری نیست نُتهای حیوانی خودنمایی میکنن و رایحه ای شبیه رایحۀ پوست روی لباسِ تازه درآورده شده پدیدار میشه. بذارین بگیم رایحۀ نفوذ کردۀ پوست در لباس. رایحۀ راحت و آسوده و آرامی داره. مُشکهای سنتتیک که یکی از مطرحترین نُتهای حیوانی هستن دقیقا این خصوصیات رو به نمایش میذارن. روایح حیوانی خودشون رو روی پوست نشون میدن و چنان با رایحۀ پوست آمیخته میشن که نمیفهمین کی رایحۀ حیوانی ته کشیده و کی رایحۀ پوست دوباره شروع شده. همین هماهنگی و هارمونی با شیمی بدن انسان هست که انیمالیکها رو اینقدر جذاب میکنه.

پارادوکس بین شروع شمشیرمانند و عصبیِ عطرهای انیمالیک و پایان آرامش بخش و گرمشون اونها رو به ماجراجویانه ترین عطرها تبدیل میکنه تا جایی که خیلی از مردم نمیتونن حتی شروعش رو تحمل کنن اما فرود همون عطرها هوش از سرشون میبره. این یعنی تلفیقی از خشونت مردانه و زیبایی زنانه. برای چنین تجلی زیبایی میشه به عطرهای متعددی اینجا اشاره کرد اما بذارین برای اینکه شالودۀ بحث بهم نریزه از نت به نت بریم جلو.

برای عطرهایی که حول محوریت مُشک ساخته شدن میشه به غول ستبر و حیوانی که بوی بدن داغ و تنومندی رو میده که تنها با یک لایه خز پوشیده شده اشاره کرد: موسک کوبلای خان از سرج لوتانس (Serge Lutens Muscs Koublaï Khän) که یکی از مهیبترین و در عین حال یکی از کاملترین سمفونیهایی هست که از سر تا ته با نُتهای حیوانی استخوان بندی شده. با کمی شباهت و البته خشونت بسیار کمتر و شروع فلورال معروفترین و قدیمیترین عطر مُشکی تاریخ عطرسازی مدرن Kiehl’s Original Musk هست که برعکس لوتانس قیمت نازلی داره. این عطر رایحۀ خالص مشک رو با شروعی فلورال و گرم و زمستونی ارائه میکنه. عطر Skin to Skin از خانۀ عطر L’Artisan Parfumeur گرچه مثل عطر !Dzing از همین برند یک عطر چرمی حساب میاد اما هر دوی اینها مقادیر قابل توجهی از مشک توی ترکیبشون قدرت نمایی میکنه. از خانۀ عطر Miller Harris عطر معروف L’Air de Rien ترکیب مشک و اکورد کهربا، از Mona di Orio عطر Lux ترکیب مشک و وانیل و لیمو، از برند Frederic Malle عطر Musc Ravageur (موسک غاواژه)، باز از سرج لوتانس Clair de Musc و Bois et Musc، عطر معروف و ارزون قیمت Jovan Musk و Jovan White Musk هم زنونه ش هم مردونه ش، عطر Nasomatto Silver Musk، عطر Molinard Musc و چهار عطر سری Tom Ford White Musk Collection بهترین گزینه های عطرهای مُشکی هستن.

کاستوریوم و سیوت اما ماجراشون با مشک فرق داره. پیش از هر چیز یادآور بشم که خیلی از عطرهای که کاستوریوم توشون قدرت داره جزو گروه چرمی قرار میگیرن چرا که این ماده قدرت خارق العاده ای توی تقلید بوی چرم داره. نقش این نُت توی کارُن یاتاگان (Caron Yatagan)، شنل آنتایوس (Chanel Antaeus)، امبرا دی لونا از رامون مونِگال (Ramón Monegal Ambra di Luna)، مونا دی اوریو کوییغ (Mona di Orio Cuir)، بیوِر از زوئولوژیست (Zoologist Beaver)، عطر تِن از کنیژه (Kniže Ten)، بوگ ماآیی (Bogue MAAI)، و اینسنس عود از نیکولای پاغفومه (Nicolaï Parfumeur Créateur Incense Oud) رو میشه به گزینه های خیلی خوبِ عطرهایی با ارجحیت کاستوریوم دونست. دقت کردین که اکثر این عطرها مربوط به برندهای نیش و حرفه ای هستن؟ کاستوریوم به تاریکترینِ انیمالیکها معروف هست و کار باهاش خیلی سخته و محصول کار هم خیلی زاویه دار و ریسکی هست بنابراین برندهای متداول معمولا طرفش نمیرن!

اما سیوت – خشنترین نت انیمالیک که به صورت خالص به طرز وقیحی بوی مدفوع مانندِ شدید شبیه بوی احشام داره – توی عطرهایی تجلی پیدا میکنه که فضای سکشوالیته رو با قدرت تمام به نمایش میذارن و روی بُعد زمینی و خوی حیوانی انسان تاکید میکنن. سیوت یکی از محبوبترین نُتهای حیوانی نزد عطرسازان فرانسوی هست. گای رابرت (Guy Robert) کارهای خارق العاده ای چون آمواژ گُلد زنونه و مردونه رو با این نُت ساخته. عطرساز فرانسوی ژان گیشاغ (Jean Guichard) از خاطرات پدرش میگه که “پماد تولید شده از سیوت رو دور لبش میمالید تا بوی اون رو در طول روز حس کنه” و ادامه میده که “تازه شب هم میرفت خونه و مامان من رو با اون لبهاش میبوسید”! با وجود این حد محبوبیت بین فرانسوی ها تعجبی نیست که عطری مثل Yves Saint Laurent Kouros که تو سال ۱۹۸۱ توسط استاد مسلم عطرسازی Pierre Bourdon ساخته شده بود نه تنها از همۀ فلنکرهای خودش بلکه از خیلی از عطرهای برند ایو سه لورن عمر بیشتری داشته و تا امروز سرپا مونده و همچنان پرفروش هست.

اگه فکر میکنین سیوت با خشونتش یه نُت حیوانی مردونه هست کاملا در اشتباه هستین. یه نقطۀ عطف بسیار پررنگ تو تاریخ عطر که رایحۀ چرم بویی حیوانی شبیه بوی اسب عرق کرده میده و از قضا شدیدا هم جذاب هست عطر Paco Rabanne La Nuit هست تولید ۱۹۸۵٫ همچنین عطر شنل شماره ۵ (Chanel No5)، عطر آمواژ گُلد زنونه (Amouage Gold Pour Femme)، عطر ماست کارتیه (Cartier Must de Cartier)، تابو از برند دانا (Dana Tabu)، نویینگ از استی لاودر (Estée Lauder Knowing)، مژی نواغ از لانکوم (Lancôme Magie Noire)، بَل اَ وغسای از ژان دسپرز (Jean Desprez Bal à Versailles)، فـِرست از ون کلیف ان آرپلز (Van Cleef & Arpels First)، از برند امانوئل اونگارو عطر دیوا (Emanuel Ungaro Diva) و نهایتا بـَندیت از رابر پیگه (Robert Piguet Bandit) همگی نمونه های بسیار عالی کاربرد سیوت توی عطرهای زنونه حساب میان.

خارج از نتهای انیمایکی که ذکر شد عنبر نهنگ رو توی پستهای قبلی با هم مرور کردیم و چندتای دیگه رو هم میذاریم برای بعد اما برخی اکوردها و نت های سنتتیک دیگه هم هستن که بد نیست در حد اسم از عطرهاشون یادی کنیم تا بعد که بهشون مفصلاً بپردازیم. عطرهای آفریکا اولیفانت از نیشانه (Nishane Afrika Olifant) و پو دِ بت از لیلیکید ایمَجینغ (Les Liquides Imaginaires Peau de Bête) و ما بِت از اریس پغفمز (Eris Parfums Ma Bête) فضای انیمالیک رو به شکلی غول آسا و ستبر بکار بردن. عطر مونته کریستو از برند مَسک (Masque Milano Montecristo) هم رایحه ای حیوانی تنباکویی و خاکی بسیار عالی داره و نهایتا عطر بَت از زوئولوژیست (Zoologist Bat) که بد جور عاشقشم بستر حیوانی میوه ای رو به زیبایی وصف ناپذیری به نمایش میذارن. خب فکر کنم دیگه بسه هر چی مثال زدم، تمومی نداره که. تا فردا بنویسم باز نمونه هست و دسته بندیشون بزرگتر و بزرگتر میشه.

1. مشک آهو به هیچ وجه به صورت طبیعی توی عطر استفاده نمیشه. آهوی تونکین تو سالهای ۷۰ میلادی توسط بنیاد Convention on the International Trade in Endangered Species of Wild Flora and Fauna به عنوان گونۀ تحت خطر انقراض شناخته شد و کشتار این آهو ممنوع اعلام شد. متعاقبا استفاده از مُشک طبیعی تو سال ۱۹۷۹ ممنوع شد و مشکهای سنتتیک که از چند دهه پیش از اون وارد بازار شده بودن جایگزین مشک طبیعی شدن.
2. مولکولهایی که از یک گونۀ حیوانی ساطع، در هوا پخش میشن و توی اعضای دیگه از همون گونه موجب پاسخ و عکس العمل میشن فرومون نام دارن. فرومون یک هشدار دهنده هست که برای ارسال پیام برای هشدار خطر، تهدید به حمله، تعیین قلمرو، رد منبع غذا و دعوت به آمیزش جنسی ترشح میشه. مثلا فرومون موجود تو ادرار یک شیر نر قلمرو اون رو مشخص میکنه. بینی انسان بخاطر قدرت کمش معمولا این فرومون ها رو دریافت نمیکنه اما فعلا صحبت در مورد فرومون انسان رو به کل بذاریم برای یه مبحث دیگه. این که فرومون رو میشه توی عطر استفاده کرد یک افسانه هست چون اصولا خیلی از قوانین منع استفاده از منابع حیوانی طبیعی وجود دارن که به خودی خود فرضیۀ استفاده از فرومون توی عطر رو رد میکنن. البته که مواد طبیعی حیوانی متعددی توی عطر استفاده میشن اما لزوما به این معنی نیست که این مواد حاوی قدرت تحریک جنسی باشن. چون همونطور که ذکر کردم فرومون لزوما برای آمیزش حیوانات نیست. به فرض هم باشه برای جذب جنس مخالف از همون گونه هست نه انسان!
   

   ---

   تصویر روی لینک: پابلو پیکاسو، مینوتار بر بالین زنی خوابیده، ۱۹۳۳