عطر خون، بوی تمیزی: همه چیز در مورد جادوی آلدهید در عطرسازی

در این مطلب قراره در مورد یکی از مواد اولیه عطرسازی صحبت کنیم که میدونم خیلی وقتها براتون سوال بوده دقیقا چیه و چه بویی داره؟ خب اغلب اسم ترکیباتی در عطر رو شنیدیم که دست کم میدونیم به چی ربط داره. میوه ست؟ گل؟ چوب؟ ادویه؟ اما آلدهید برای اکثریت ما همچنان ناشناخته مونده.

از طرف دیگه خیلی ها یک عطر آلدهیدی سرشناس به اسم “شنل نامبر فایو” رو معیار قرار دادند و میگن آهان “آلدهید” یعنی یک چیزی شبیه رایحه غالب شنل نامبر فایو. پس برای اینکه به درک درستی در این مورد برسیم، در ادامه مطلب همراه سمور باشید.

اول از همه آلدهید (Aldehyde) از کجا اومده؟ حد فاصل سالهای ۱۸۴۰ تا ۱۸۵۰ میلادی بود که یک معلم شیمی آلمانی به نام یوستوس فرای هر فون لایبیش (Justus Freiherr von Liebig) از ادغام دو کلمه ی لاتین الکل (Alcohol) و دهیدروژناسیون (Dehydrogenation) اسم آلدهید رو انتخاب کرد.

حالا چرا این دوتا کلمه؟ خب دهیدروژناسیون یعنی فرآیند از دست دادن هیدورژن. الکل رو هم که کشف زکریای رازی خودمون بوده و همتون میشناسید. موضوع این بود که در طی فرآیند هیدروژن گیری از الکل ماده ای به دست می اومد که خواص ویژه ای داشت و اینطوری شد که اسمش رو گذاشتند “آلدهید”. اجازه بدید لب کلام رو بگم، این واژه اسم یک دسته از ترکیبات هست و نه یک ترکیب مشخص به تنهایی! مثل وقتیکه گل ها رو دسته بندی میکنیم یا مثل وقتیکه نت های چوبی رو دسته بندی می کنیم. اینجا هم با یک دسته به اسم آلدهیدها طرف هستیم.

از نظر علمی برای نامگذاری آلدهیدها از پسوند “آل” یا آوردن کلمه ی “آلدهید” در انتهای اسم ترکیب استفاده میکنند. همونطوری که در عکس زیر هم میبینید یکسری از آلدهیدها روایح میوه ای، گورمند (خوراکی مانند) و یا حتی گلی میتونند داشته باشند.

واقعیت اینه اگه بخوایم با تعریف علمی پیش بریم، حتی وانیلین هم یکجور آلدهید به حساب میاد! اما عطرسازها اونقدرها هم با تعاریف علمی منطبق پیش نمیرن و اصول خودشون رو‌ دارن. اینجاست که برای مخاطب یک سوال بزرگ پیش میاد: اگر اینهمه آلدهید در عطرسازی داریم پس عطرهای آلدهیدی کدومان؟

از دید عطرسازی تنها دسته مشخصی از آلدهیدها هستند که «عطرهای آلدهیدی» رو میسازند، دقیقا اونایی که از آلدهیدهای اصطلاحا “اشباع شده”* در ترکیبشون استفاده شده که کارکتر بویایی چرب و وَکسی (مومی) مشخص و بخصوصی دارند. رایحه ای شبیه به سوختن ناقص پارافین که این بو رو میتونیم از شمعی که تازه خاموش شده حس کنیم.

این دسته از ترکیبات دارای رایحه قوی و شدیدی هستند در حدی که فقط وقتی به اندازه یا کمتر از ۱% رقیق بشن، میتونه بوی خوشایندی داشته باشه. برای سادگی، اسمشون رو منطبق با تعداد اتمهای کربن مشخص میکنند. مثلا به هپتانال میگن آلدهید کربن۷ یا آلدهید۷کربنه و بطور مشابه به دکانال میگن آلدهید کربن۱۰ یا آلدهید۱۰ کربنه.

اما اگر با خودتون فکر کردید همه ی آلدهیدهای این دسته خوشبو هستند و در عطرسازی جای دارند باید بگم که اینطور نیست! برای مثال آلدهید یک و دو کربنه رایحه ی خشن و در کل ناخوشایندی دارند که در عطرسازی هیچ کاربردی نداره. آلدهیدهای با بیش از ۱۵ اتم کربن در این خانواده هم کلا بی بو هستند. این بین، مطابق با لیستی که در ادامه اومده میتونیم روی این چندتا ترکیب حساب کنیم.

کارکتر تقریبا یکسان این چندتا آلدهید، رایحه ی منحصربفرد و خاصیه که یکی از معروفترین عطرها در این زمینه، شنل نامبر فایو کبیر هست. شنل نامبر فایو همونطوری که در عکس میتونید ببینید ترکیب سه آلدهید کربن۱۰ و ۱۱ و ۱۲ هست. بهمین ترتیب آکورد آلدهیدی در عطرها نمایانگر روایح فرش، تمیز، کمی صابونی و کمی پرتقالیه. حسی که داره مثل وقتیه که لباسی از جنس پارچه ی لینن (کتان) رو اتوکشی کنید.

اکثر کارشناسان تاریخ عطر، بازتولید Rêve d’Or از برند L.T. Piver در ۱۹۰۵، Quelques Fleurs از اوبیگان (Houbigant) در ۱۹۱۲ و Bouquet de Catherine از برند Moscow Factory Alphonse Rallet & Co در ۱۹۱۳ رو عطرهای آلدهیدی قبل از شنل نامبر فایو میدونند.

نکته قابل توجه اینکه عطار این مورد آخر یعنی Bouquet de Catherine آقای “ارنست بو” همون عطار شنل نامبر فایو در ۱۹۲۱ هست. اما اینکه چرا تقریبا اکثر افراد در دنیای عطر از شنل نامبر فایو به عنوان نماد و سردسته عطرهای این خانواده نام میبرند شاید به دلیل موفقیت تاریخی این اثرِ موندگار بوده تا حدی که با حدود یکصد سال همچنان شاهد حضور موفقش در بازار هستیم.

همه آلدهیدها ساخته واکنش های آزمایشگاهی توسط انسان نیستند. بلکه بعضی از اونها بطور طبیعی وجود دارند. برای مثال، آلدهید کربن۱۰ رو در مرکبات (تا ۴% در روغن پرتقال)، روغن مخروطیان، خیلی از گل ها، و به وفور در روغن گشنیز میشه پیدا کرد. اگرچه قرار نیست تمامی این آلدهیدهای طبیعی خوشبو باشند.

برای مثال یکی از مشتقات آلدهید کربن۱۰ که به “آلدهید خونی” معروف شده عنصر کلیدی در ایجاد رایحه ی شبه-فلزی خون هستش. همون رایحه ای که به شکارچی (حیوان شکارچی) کمک میکنه در کمترین دُز ممکنه بوی طعمه رو حس کنه و بتونه ردش رو بگیره. حالا این ممکنه بنظر زیاد جالب نرسه اما گاهی وقتها برای جلب نظر مشتری بعضی از برندها از اِلِمان ها و عناصری میخوان بهره ببرند که فضاسازی رو در راستای یک کانسپت مشخص پیش ببره.

خواه اون داستان منشا الهام ساخت عطر بوده باشه یا اینکه به زور بخوان داستانی رو به یک عطر ربطش بدن! اینجاست که بعضی از ترکیبات اینچنینی میتونه مفید هم باشه.

حقیقتش من نمیخواستم دیگه این مورد رو اینجا بیان کنم اما گفتم یکسری از خواننده های ما ممکنه براشون سوال پیش بیاد این وسط آلدهید هلویی چی شد؟ من سعی میکنم خلاصه بگم. همون سالها در کشاکش موفقیت حضور آلدهید در عطرهای فلورال، دانشمندان داشتند تلاش میکردند که به یک ترکیب دیگه با خواص مشابه دست پیدا کنند.

حدود سال ۱۹۰۸-۱۹۰۵ بطور همزمان دو دسته از دانشمندان فرانسوی و روس موفق شدند به یک ترکیب بسیار جالب برسن! رایحه ای هلویی، کِرِمی/نارگیلی، نرم و دلنشین مثل یک هلوی رسیده که در گرمای آفتاب کمی گرم شده باشه، که این شاهکار در عطر میتسوکو گرلن (۱۹۱۹) مورد استفاده قرار گرفت. به این ترکیب با اینکه از نظر علمی یک آلدهید نبود اصطلاحا اسم آلدهید کربن۱۴ رو نسبت دادند که بتونند همگام با موفقیت آلدهیدهای واقعی، از این حقه تجاری نهایت استفاده رو ببرن.

حالا بیاید نگاه کوتاهی به عطرهای شاخص این دسته بندی داشته باشیم:

ون کلیف اند آرپلز فرست (Van Cleef & Arpels First)

ون کلیف آرپلز اولین شرکت جواهرسازی بود که اقدام به تولید عطر کرد (۱۹۷۶) و به همین علت نام این عطر “فرست” هست. ژان کلود النا با الهام گرفتن از عطر “شَمد” از برند گرلن (۱۹۶۹) این عطر گلی الدهیدی رو عرضه کرد. البته النا در عطر خودش دُز بالاتری از دی متیل جاسمونات (شبیه سازی رایحه ی گلی یاس با تم ملایمی از مرکبات) استفاده کرد و همچنین نرگس رو در کنار سنبل آورد تا رایحه ی گلی بی نظیری رو شکل بده. در حالی که چوب سندل و وتیور گرمی بیشتری به عطر بخشیدن. در واقع عطر “فرست” به عنوان یک عطر تماماً آلدهیدی و گل بو، با اعمال تغییراتی بر بدنه ی عطر شمد گرلن شکل گرفت. شیشه عطر به شکل یکی از جواهرات این برند (گوشواره) طراحی شده.

لانوِن آرپژ (Lanvin Arpège)

آرپژ یکی از آلدهیدی های کلاسیک الهام گرفته از شنل نامبر فایو هست که به دلیل علاقه ی وافر جـِین لانوین به دخترش (مارگاریت ماری بلانش) در جشن تولد ۳۰ سالگیش (۱۹۲۷) بهش تقدیم شد. در راستای تاثیرپذیری از جنبش آرت دکو دو سال قبل از تولید این عطر (۱۹۲۵)، باتل جالبش به شکل گوی بازی بوچو طراحی شد. گفته میشه در ترکیب اولیه این عطر ارکستر مجللی از ۶۲ نت! از بهترین متریال اون زمان کار شده. اگرچه سال ها بعد ترکیب آرپژ دستخوش تغییر شد اما همچنان یکی از عطرهای وایت فلورال-آلدهیدی ارزشمند ادوار گذشته همین مورده.

سرج لوتانس لو (Serge Lutens L’Eau)

یک عطر الدهیدی/نعنایی/مرکباتیِ مدرن هست. از نظر جنس رایحه این عطر مشترکات زیادی با عطر Le Jardin de Monsieur Li از برند هرمس داره منهای قسمت الدهیدی. الدهید توی تار و پود این عطر به خوبی مخفی شده و تفکیک اون از نعنا و گریپ فروت کمی سخت میشه. فضای این عطر به مدد همین ترکیب شاعرانه، خنک، سبک و بی وزن، ابری و نقره ای هست.

سرج لوتانس لا میغ (Serge Lutens La Myrrhe)

همنشینی الدهید و مرّ و ادویه. این عطر چهره ای دوگانه داره که یک طرفش فضای ادویه ای و مرکباتیِ گرم و شیرین و طرف دیگه اش بستر ادویه ای و دودی قرار داره. الدهید تو شروع این عطر پرقدرت و جسورانه بکار رفته و کاملا قابل تشخیصه. همین فضای الدهیدی به خوبی مسیر عطر رو به سمت بخور و ادویه سوق میده. ساده و حداقل گرا هست اما پیچیدگی و عمق جالبی داره که به مدد الدهید شکل گرفته.

ایو سه لورن ریو گوش (Yves Saint Laurent Rive Gauche)

این عطر زنونه رو میشه یک عطر الدهیدی بی نقص و در عین حال، بهترین عطر الدهیدی گلی همه اعصار به حساب آورد. بالانس لایه های عطر به طرز چشمگیری موزون و هارمونیک اندازه گیری شده. شروعی الدهیدی و مرکباتی، قلبی گلی و سبز خزه ای که روی بستری تاریک و رزینی سوار شدن. این شاهکار توسط ژاک پولژ (در حال حاضر عطرساز فیکس برند شنل) تو سال ۱۹۶۹ ساخته شد (اطلاعات فرگرنتیکا در مورد نام عطرساز و تاریخ ساخت ناقصه). هر چند این عطر تو سال ۲۰۰۳ توسط دانیلا اندریه (Daniela Andrier) و ژاک آی (Jacques Hy) دستخوش تغییراتی شد، اما همچنان اون شکوه و فرم کلی رو حفظ کرده.

شنل نامبر فایو لو (Chanel No5 L’Eau)

یکی از فلنکرهای شنل شماره ۵ اصلی که تو سال ۲۰۱۶ بیرون اومد. هدف از تولید این عطر در وهله ی اول وفادار نگه داشتن نسل امروزی به کانسپت اصلی شنل شماره ۵ با رایحه ی الدهید این عطر هست. عطری که میشه اون رو ترکیبی موفق از دو فضای ثروتمندانه/دم دستی و عامه پسند دونست که با بازی الدهید و نتهای نیمه آکواتیک و صابونی میسّر شده. این عطر حسی نورانی و زلال داره که از طرفی به شنل شماره ۵ و از طرفی به عطرهای سری اکسکلوسیو شنل شباهت داره.

شنل ۲۲ (Chanel No22)

یک عطر الدهیدی شیرین و استخون دار هست. میزان استفاده از الدهید توی این عطر به قدری بالاست که نمیشه اون رو از پس نُتهای شیرین و حضور قدرتمند زنبق پودری تشخیص نداد. به همین اندازه قدرت نشر بو و موندگاری این عطر هم مثال زدنی هست. خیلی جالبه که علیرغم پیچیدگی شنل شماره ۵ این یکی ترکیب ساده ای داره، اما با این حال شلوغی کار توش به مراتب بیشتر از شنل شماره ۵ هست.

فردریک مال سوپرستیشس (Frederic Mall Superstitious)

با همکاری فکری اَلبر اِلباز (سر طراح اسبق برند لانون) برند فردریک مال دست به یک حرکت جسورانه زده و عطری رو با الهام گیری از شاهکار لانون – آرپژ – بر پایه ی نُتهای الدهید و یاس و رز و هلو و بخور ساخته. سوپرستیشس یک حرکت جسورانه هست تو روزگاری که فکر کردن به عطرهای فلورال الدهیدی یا پول اضافی میخواد یا جگر شیر! اما این برند عطری زنونه رو برای زنها به جا گذاشت که حس یک زن به تمام معنی رو میده.

تاور ۱۴ نونتاید پتالز (Tauer Parfums 14 Noontide Petals)

اگر یه عطر میتونست مثل نوشابه گاز داشته باشه اون عطر بدون شک نونتاید پتالز میبود. این عطر شباهت عجیبی به کارهای کلاسیک فلورال الدهید داره، به خصوص شماره ۲۲ شنل. اما در عین حال که رگه های قدیمی و کلاسیک توش حفظ شده، شیرینیِ آروماتیک و سبز و گلی خیلی خوبی رو بکار گرفته تا عطر با فضای مدرن هم پیوند داشته باشه. ایلانگ ایلانگ از یک طرف به کمک الدهید میاد و از طرف دیگه شمعدونی و کُندُر و زنبق اون رو کاملا از فضای عطرهای کلاسیک جدا نگه میدارن. حاصل کار یک عطر الدهیدی نرم و گرم و مخملی و خوش دست هست.

هرمس کلش سوا دو پغفم (Hermès Calèche Soie de Parfum)

یکی از دلایلی که عطرهای فلورال الدهیدی امروزه به قدرت سابق محبوبیت ندارن صیقل نخورده بودن و رایحه صابونی اونهاست که از آستانه ی تحمل ذائقه ی امروزی فراتر میرن. اما یکی از بهترین گزینه های کلاسیک فلورال الدهید که امروزه نیز میشه به راحتی استفاده کرد عطر هرمس کلش سوا دو پغفم هست. این عطر فضای الدهیدی نرمی داره که در کنارش رایحه ی گرم چرم، رایحه ی پودری زنبق و رز، و رایحه ی مخملی چوب سندل بهش ماهیتی لوکس و درونگرا میدن. به شدت پودری و خاکیه و حس مشترک قدرتمندی با عطرهای قدیمیتر این برند داره: بویی چرمی.

ایستواغ دو پغفم ۱۸۳۱ نورما بلینی (Histoires de Parfums 1831 Norma Bellini)

اپرای نورما داستان خشم، انتقام، عشق و معنویته. ..رایحه ی نورما حس ارتباطی روشن و آسمانی داره جاییکه با آوازش برای الهه ی ماه طالب صلح و آرامش هست … و جلوه ی این حس معنوی به خوبی با اور دزی از آلدهید عرضه شده..،عطر با فضایی فوق العاده کلاسیک آغاز میشه… ترکیب تند و تیزی از آلدهید در یک فضای صابونی با تلخی رایحه ای بادام مانند در ادامه با بوی گل ها و بطور مشخص یاس، پیوند میخوره و بعد از چند ساعت در نهایت با یک بیس صمغی رزینی به پایان میرسه… رایحه ی عطر بسیار ساده و کلاسیک، بدون هیچ نوع پیچ و تابی هست .اکیدا توصیه میکنم اگر از اون دسته افرادی هستید که رایحه ی آلدهید رو دوست نداره اصلا سراغش نرید.

ژان شارل بروسو اُمبغ رز (Jean-Charles Brosseau Ombre Rose l’Original)

یکی از بهترین نمونه ها برای عطرهای پودری-آلدهیدی امبغ رز هست. ترکیب متراکمی از انواع عناصر پودری مثل زنبق و هلیوتروپ در کنار شیرینی دلپذیری از عسل و تونکا که با نقش برجسته ی رز و آلدهید، عطری بسیار دوست داشتنی رو ساخته. تصویری که امبغ رز برای شما میسازه حس آرامش، نرمی و لطافت آغوش مادری ست که نوزادش رو در بر گرفته… همونقدر معصوم، پاک، پودری و دوست داشتنی.

دیپتیک فلوغ دو پو (Diptyque Fleur de Peau)

پوست گلی (پوستی به لطافت گل) رایحه ای که به لطافت ابریشم روی پوست میشینه… یه شروع الدهیدی آشنا، فرش و شاداب که رفته رفته با هنرنمایی زنبق و رد جزیی رز، گل بو میشه… خاص بودن این عطر مرهون یک کمپلکس فوق العاده جالب توجه از چرم و امبرگریس که خیلی نامحسوس اما تاثیرگذار به شما رایحه ی طبیعی یک پوست رو القا میکنه… پودری، کمی چرب، کم شیرین و تا حدی انیمالیک… در کل خیلی نفسانی بنظر میرسه… کاراکترش بیشتر مناسب خانمهاست. پخش بوی ضعیف ماندگاری متوسط، پوشش مناسب چهارفصل. 

بایردو بلانش (Byredo Blanche)

جلوه ی مدرنی از عطرهای آلدهیدی رو به نمایش میگذاره. بلانش برعکس ساختارهای تکراری کلاسیک، از همگام سازی آلدهید در کنار گل هایی نظیر یاس و ایلانگ اجتناب کرده و اینبار گل صدتومانی و بنفشه رو انتخاب کرده تا با یک عطر آلدهیدی تمیز و صابونی طرف باشیم. حس بینظیری از پاکی با ته بوی پودری از همراهی آلدهید، مشک، گل صدتومانی و بنفشه.

1. آلدهیدهای اشباع شده: در علم شیمی آلی به ترکیباتی که فاقد پیوند دوگانه یا سه گانه بوده و صرفا ترکیب زنجیره ای خطی دارند، اشباع یا سیر شده میگویند.